Το εν λόγω άρθρο έχει αναπαραχθεί από Parents Hub

Αρθρογράφος: Ευανθία Κουρτμπουγιάννη

Τα όρια αποτελούν αντανάκλαση της σκέψης μας για εμάς και τους άλλους και έναν ρυθμιστή της συμπεριφοράς μας. Είναι κάτι που μαθαίνουμε παρατηρώντας το περιβάλλον μας και αλληλεπιδρώντας με αυτό. Έτσι λοιπόν αποτελούν ένα είδος δεξιότητας, η οποία επηρεάζεται μεν από τα έμφυτα γνωρίσματα του χαρακτήρα μας, όμως δεν εξαρτάται από αυτά. Αντιθέτως, μπορεί να επηρεάσει θετικά τους τρόπους με τους οποίους εκφράζονται αυτά τα γνωρίσματα και το κατά πόσο κυβερνούν την πορεία της ζωής μας. 

Κάθε παιδί από μία στιγμή και μετά μπορεί να μάθει να λειτουργεί εντός ορίων, ωστόσο είναι εξαιρετικά σημαντικό να εντοπίσουμε σωστά αυτή τη στιγμή και να την αξιοποιήσουμε μεθοδικά και με συνέπεια. 

Σε αυτό το άρθρο του Parents Hub θα βρείτε: 

• • Πώς βάζουμε όρια στα παιδιά
• • Πώς βάζουμε όρια μέσα στην οικογένεια
• • Αν είναι αναγκαίο ένα πρόγραμμα κανόνων για παιδιά
• • Τι μπορούμε να αναμένουμε από τα όρια και την πειθαρχία στα παιδιά

Πώς Βάζουμε Όρια Στα Παιδιά;

Ο αποτελεσματικότερος τρόπος για να θέσουμε όρια στη συμπεριφορά των παιδιών μας θεμελιώνεται στην απάντησή μας για καθεμιά από τις παρακάτω ερωτήσεις:

• • Τι μπορεί να κατανοήσει το παιδί μου λεκτικά;
• • Τι μπορεί να θυμάται και για πόσο;
• • Τι συμπεριφορά θέλω να αναπτύξει / επιδείξει το παιδί μου σε μια δεδομένη στιγμή;
• • Πώς θα το βοηθήσω να την πετύχει;

Τα όρια που προσπαθούμε να θέσουμε μεταφράζονται μεν σε μιας μορφής «όχι», όμως από μόνη της η άρνηση δε μας βοηθά να επιλέξουμε κάθε φορά τον καταλληλοτερο τρόπο, ώστε να το επιβάλουμε. Αντιθέτως μπορεί να μας βοηθήσει να θυμόμαστε ότι εκείνη τη στιγμή που λέμε το «όχι», ζητούμε από το παιδί να καταφέρει κάτι. Να ελέγξει μια παρόρμηση, να συμπεριφερθεί με ένα συγκεκριμένο τρόπο, να μάθει ουσιαστικά να δρα και να αντιδρά με έναν διαφορετικό τρόπο.

Εστιάζοντας στην επιθυμητή συμπεριφορά, λαμβάνουμε πρωτίστως υπόψη μας τι μπορεί να κατανοήσει λεκτικά και για πόσο μπορεί να συγκρατεί μια πληροφορία στη μνήμη του, ώστε να γνωρίζουμε πότε και πόσο συχνά χρειάζεται να του θυμίζουμε τι είναι αυτό που θέλουμε να κάνει. 

Ειδικά πριν τη νηπιακή ηλικία αλλά και κατά τη διάρκειά της ιδιαίτερα αποτελεσματική είναι η χρήση «συνθημάτων» – ένας ήχος που, όταν ακούγεται, σημαίνει ότι το παιχνίδι τελείωσε, ένα ήσυχο τραγούδι που θα λέμε κάθε βράδυ πριν πάμε για ύπνο, μια χειρονομία που, όταν θα την κάνουμε σε δημόσιο χώρο, θα του θυμίζει να ηρεμεί. Έτσι αποφεύγουμε συζητήσεις και επιχειρηματολογία που ούτως ή άλλως το παιδί μας δυσκολεύεται να κατανοήσει, πόσω δε μάλλον όταν βρίσκεται υπό πίεση ή είναι στενοχωρημένο.

Η επιθυμητή συμπεριφορά επίσης είναι κάτι που χτίζεται σταδιακά και χρειάζεται εξάσκηση. Ίσως έχετε παρατηρήσει πόσο εύκολο είναι να υπακούσει ένα παιδί, όταν του λέτε να ξεκινήσει να παίζει, ενώ είναι πολύ δυσκολότερο, όταν του ζητάτε να σταματήσει και να συμμαζέψει τα παιχνίδια του. 

Αξιοποιήστε όσα καταφέρνει ήδη το παιδί – στο εν λόγω παράδειγμα μπορείτε να του ζητάτε να περιμένει το «σύνθημά» σας, ώστε να ξεκινήσει το παιχνίδι του. Στη συνέχεια μεταφέρετε το «σύνθημα» για ένα διάλειμμα στο παιχνίδι, το οποίο θα κρατήσει λίγο, και μετά το οποίο το παιχνίδι θα συνεχιστεί. Βοηθώντας το έτσι να διαχειριστεί μικρές ολιγόλεπτες δόσεις «απογοήτευσης», σιγά-σιγά θα καταφέρει να υπακούει χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία στο «τέλος του παιχνιδιού για σήμερα».

Όρια Στα Παιδιά Μέσα Στην Οικογένεια

Ένας από τους κυρίαρχους μηχανισμούς μάθησης και ανάπτυξης είναι η μίμηση. Αυτό συμβαίνει, επειδή ως είδος οι άνθρωποι είμαστε γενετικά προγραμματισμένοι να συνυπάρχουμε και να λειτουργούμε σε μικρές και μεγάλες ομάδες. Επομένως το παιδί μαθαίνει πώς να θέτει και πώς να δέχεται όρια βάσει των αντίστοιχων συμπεριφορών που παρατηρεί να κυριαρχούν πρωτίστως στην οικογένειά του – αργότερα και στο σχολείο. Διδάσκουμε δηλαδή τα όρια μέσα από το παράδειγμα του πώς τα διαχειριζόμαστε οι ίδιοι με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας.

Είναι λοιπόν πολύ δυσκολότερο να μάθουμε σε ένα παιδί να πειθαρχεί και να μας υπακούει σε ένα οικογενειακό περιβάλλον, στο οποίο κυριαρχούν οι συγκρούσεις, η διεκδικητικότητα και ο «πόλεμος δυνάμεων» μεταξύ των υπόλοιπων μελών. Κάποιες ερωτήσεις που μπορούν να μας βοηθήσουν να βελτιώσουμε ένα συγκρουσιακό ή να διατηρήσουμε ένα ήδη υπάρχον αρμονικό περιβάλλον είναι οι εξής:

• • Πόσο σταθεροί είναι οι κανόνες της οικογένειάς μας; Αλλάζουν ανάλογα με την περίσταση; Αλλάζουν ανάλογα με το ποιος καλείται να συμμορφωθεί;
• • Πώς συμπεριφερόμαστε εμείς, όταν κάποιο άλλο μέλος της οικογένειας μάς θέσει όρια; Θυμώνουμε; «Κρατάμε μούτρα»; Το σεβόμαστε;
• • Πώς αυτοπαρηγορούμαστε, όταν δε γίνονται τα πράγματα έτσι όπως τα θέλουμε; Τι σκέψεις εκφράζουμε; «Την επόμενη φορά θα δεις…» ή «Δεν πειράζει, ίσως την επόμενη φορά…»;
• • Πώς αντιδρούμε, όταν παραβιάζουμε τα όρια κάποιου άλλου; Το αναγνωρίζουμε; Ζητούμε συγγνώμη; Το ξανακάνουμε;
• • Τι είναι πιο σημαντικό στη συμβίωσή μας; Να «βγαίνουμε νικητές»; Να διαχειριζόμαστε μια αρμονική εναλλαγή χαράς και απογοήτευσης με απώτερο σκοπό το καλό της ομάδας μας; Δύσκολες περίοδοι στις οποίες δοκιμάζονται τα όριά μας στην οικογένεια, όπως ένα ενδεχόμενο διαζύγιο με τις αναμενόμενες επιπτώσεις του στα παιδιά, δοκιμάζουν επίσης τις προτεραιότητες και τις αξίες μας.
  

Είναι δύσκολο επομένως να αναμένουμε ότι το παιδί μας θα καταφέρει να επιδείξει μία συμπεριφορά, όταν δεν έχει την ευκαιρία να την παρατηρεί τακτικά στο περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγαλώνει. Αυτή η συμπεριφορά μπορεί είτε να μη συμβαίνει (οπότε και φροντίζουμε να την αναπτύξουμε μεταξύ μας ως ομάδα), είτε να μην υποπίπτει στην προσοχή του παιδιού μας (οπότε και φροντίζουμε να κατευθύνουμε την προσοχή του σε κάθε ωφέλιμη συμπεριφορά στην οικογενειακή μας ζωή, η οποία αποτελεί παράδειγμα του πώς επιθυμούμε να συμπεριφέρεται και εκείνο).

Είναι Αναγκαίο Ένα Πρόγραμμα Κανόνων Για Παιδιά;

Το πρόγραμμα κανόνων μέσα στην οικογένεια αλλά και σε κάθε άλλο πλαίσιο εντός του οποίου θέλουμε το παιδί μας να μπορεί να λειτουργεί με τρόπο αποτελεσματικό και ωφέλιμο είναι σαφώς αναγκαίο. Εξάλλου με τον ίδιο τρόπο το πρόγραμμα λειτουργεί καθησυχαστικά και για εμάς ως ενήλικες, βοηθώντας μας να γνωρίζουμε εκ των προτέρων τι να περιμένουμε από την καθημερινότητά μας, ώστε να αξιοποιούμε την ενέργειά μας δημιουργικά και εποικοδομητικά.

Με τον ίδιο τρόπο το πρόγραμμα κανόνων λειτουργεί και για τα παιδιά, επιτρέποντάς τους με τη σταθερότητα που τους προσφέρει να αισθάνονται ασφαλή να παίξουν και να πειραματιστούν, ακόμα και όταν πειραματίζονται με… την παραβίασή του! Η συνέπειά μας στην τήρηση ενός τέτοιου προγράμματος λοιπόν είναι το Α και το Ω για την καλλιέργεια της αυτοπειθαρχίας που θα επιθυμούμε να επιδεικνύουν τα παιδιά μας αργότερα ως έφηβοι. Για να μπορέσει όμως να λειτουργήσει ένα τέτοιο πρόγραμμα, καλό είναι να έχουμε κατά νου τα εξής: 

1. 1. Οι κανόνες δε διέπουν το άτομο, διέπουν το πώς λειτουργεί μια ομάδα και το πώς εκτελείται μια δραστηριότητα. Επομένως υπάρχουν κανόνες που αφορούν τις σχέσεις μας και το τι κάνουμε μαζί και υπάρχουν και κανόνες για το πώς κάνουμε (μόνοι μας ή με παρέα) κάτι συγκεκριμένο.
2. 2. Οι κανόνες έχουν σκοπό. Ένας ωφέλιμος σκοπός είναι η ασφάλειά μας, ένας άλλος όμως θα μπορούσε να είναι η αδιαπραγμάτευτη υπακοή – υποταγή σε ένα άτομο με εξουσία – είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε ως γονείς γιατί θέτουμε τους κανόνες που θέτουμε.
3. 3.  Οι κανόνες τίθενται πριν χρειαστεί να τους εφαρμόσουμε. Τους καθιστούμε σαφείς, ανάλογα με το επίπεδο γλωσσικής ανάπτυξης του παιδιού μας, εκ των προτέρων και τόσο νωρίς, όσο επιτρέπει το επίπεδο της μνημονικής ικανότητάς του, όταν η «πρόκληση» απουσιάζει και δεν επείγει η εφαρμογή τους. Με επαρκή «εξάσκηση» και κατανόηση σε στιγμές ηρεμίας το παιδί θα καταφέρει να ανταποκριθεί ανάλογα και όταν οι συνθήκες θα το δυσκολέψουν.

Μπορεί Να Ισχύσει Το Ίδιο Πρόγραμμα Κανόνων Για Όλα τα Παιδιά;

Ωστόσο υπάρχουν συγκεκριμένες συνθήκες και περιστάσεις, κατά τις οποίες η έγκαιρη θέση κανόνων είναι απαραίτητη:

• • Κανόνες που αφορούν την κάλυψη των ζωτικών μας αναγκών: τροφή, ύπνος, προσωπική υγιεινή. Π.χ. πότε πλένουμε τα χέρια και τα δόντια μας, πότε και πόσο κοιμόμαστε, πόσο συχνά τρώμε τι.
• • Κανόνες που αφορούν το χρόνο και το χώρο που μας αναλογεί: πόσο μπορούμε να απομακρυνθούμε ο ένας από τον άλλο και για πόσο, πόσο χρόνο μπορούμε να περνάμε μαζί, πόσο χρόνο μπορούμε να αφιερώνουμε σε μια κοινόχρηστη ηλεκτρονική συσκευή κ.λπ.
• • Κανόνες που αφορούν στην πρόσβαση και τη χρήση αντικειμένων: τι μπορούμε να χρησιμοποιούμε μόνοι μας, τι με επίβλεψη / βοήθεια και τι καθόλου, πώς χρησιμοποιούμε με ασφάλεια τα αντικείμενα, αλλά και πώς τα προστατεύουμε από τη φθορά.
• • Κανόνες που αφορούν καθημερινές δραστηριότητες: όπως το ντύσιμο, την τακτοποίηση και την καθαριότητα, τη μελέτη.
• • Κοινωνικοί κανόνες: βοηθάμε το παιδί να δημιουργήσει κατηγορίες συμπεριφορών ανάλογα με την ηλικία, την οικειότητα και το ρόλο των ανθρώπων τους οποίους συναναστρέφεται, ξεκινώντας με δύο κατηγορίες («παιδιά» και «μεγάλοι») και στη συνέχεια προσθέτοντας σταδιακά επιπλέον διαφοροποιήσεις βάσει των υπόλοιπων κριτηρίων.
• • Κανόνες για ιδιαίτερες περιστάσεις: όπως μια επίσκεψη σε ένα μουσείο, μια τελετή, στην εκκλησία, στον κινηματογράφο κ.λπ.
• • Ειδικοί ή υπό προϋπόθεση κανόνες: όταν π.χ. είναι παρών κάποιος συγκεκριμένος άνθρωπος («όταν σε προσέχει η γιαγιά, μπορείς να παίξεις ό,τι θέλεις εκτός από το tablet»), όταν γενικότερα τροποποιείται κάποιος από τους υπάρχοντες κανόνες.

Όρια Και Πειθαρχία Στα Παιδιά

Θα παρατηρήσουμε συχνά βέβαια ότι ακόμα και με τον κατάλληλο τρόπο και την κατάλληλη συχνότητα της επικοινωνίας και της εξάσκησης, το παιδί μας συνεχίζει να δυσκολεύεται στην πειθαρχία. Σε τέτοιες περιπτώσεις είναι χρήσιμο να αντιμετωπίζουμε την αποτυχία του όπως μια οποιαδήποτε άλλη αποτυχία μάθησης και όχι τιμωρητικά. Κανένα παιδί δεν επιθυμεί να δυσαρεστεί τους ανθρώπους που αγαπά. Καλό είναι επομένως να κατανοεί ότι είναι σημαντικό αυτό που του ζητάμε να καταφέρει, ώστε να συνεχίσει να προσπαθεί, αλλά επίσης να κατανοεί ότι το υποστηρίζουμε σε αυτήν την προσπάθεια.

Το «όχι», το όριο το οποίο θέτουμε σε κάτι που ενδεχομένως το ίδιο μπορεί να απολαμβάνει, είναι μια ματαίωση. Χρειάζεται λοιπόν να ανακουφίσουμε αυτήν τη ματαίωση προτού καταφέρει τελικά το παιδί να συμπεριφερθεί έτσι όπως επιθυμούμε. Το «όχι» δεν αποκλείει ούτε την αγκαλιά, ούτε την παρηγοριά – ίσα ίσα που τις φέρνει στο προσκήνιο μαζί του χέρι-χέρι.

Όπως και σε κάθε άλλη αποτυχία, έτσι και εδώ χρειάζεται να του επικοινωνήσουμε την κατανόησή μας για το ότι δυσκολεύτηκε και τελικά δεν τα κατάφερε, την πίστη μας ότι την επόμενη φορά θα τα πάει καλύτερα, αλλά και τη σταθερότητά μας όσον αφορά τη σημασία αυτού που του ζητάμε.

Εκτός όμως από τη δική μας ενθάρρυνση, ένας εξίσου υποστηρικτικός παράγοντας για την (αυτο)πειθαρχία του παιδιού είναι η αναγνώριση των δικαιωμάτων του. Ξεκινώντας από το σεβασμό των δικών του «όχι» και όσο προχωρά η κοινωνικοποίησή του στη νηπιακή ηλικία είναι χρήσιμο να το βοηθήσουμε να αντιληφθεί ότι μοιράζεται τα ίδια δικαιώματα με άλλους ανθρώπους και πολλές φορές το «όχι» σε κάτι που μπορεί να απολαμβάνουμε σημαίνει «ναι» σε κάτι πολύ πιο μεγάλο και σημαντικό, το οποίο αξίζει αυτή τη «θυσία» από μέρους μας.

Βιβλία Για Όρια Στα Παιδιά

Υπάρχουν κάποια βιβλία στο εμπόριο που αποτελούν σύμμαχο των γονιών στην επιβολή ορίων με σύγχρονες προσεγγίσεις. Εκτός όμως από αυτά, μπορούν να χρησιμοποιηθούν και βιβλία με παραμύθια ή απλές ιστορίες με κάποιον ήρωα που δείχνει το παιδί ότι αγαπά.

Άλλωστε, το θέμα των ορίων, της διαχείρισης του «όχι» ή της πράξης του καλού, είναι παρόν στις περισσότερες ιστορίες για παιδιά.

Βοηθήστε το παιδί να φανταστεί ή να παρατηρήσει:

• • Ποιο είναι το σωστό σε αυτή την περίσταση;
• • Γιατί είναι αυτό το σωστό και όχι κάτι άλλο;
• • Τι δυσκολεύει τον ήρωα στο να το πράξει;
• • Πώς αισθάνεται;
• • Τι κάνει;
• • Τι συνέπειες έχει αυτό που κάνει στους άλλους;
• • Τελικά τα καταφέρνει; Ποιος / τι τον βοηθά;

Όπως και κάθε άλλη «αντίσταση στον πειρασμό», έτσι και η πειθαρχία σε ένα σύστημα σταθερών κανόνων είναι μια μικρή μάχη ανάμεσα στο λογικό και το θυμικό. Το παιδί καλείται να επιβληθεί με το λιγότερο ανεπτυγμένο τμήμα του «λογικού» του εγκεφάλου στο «συναισθηματικό» σύστημα του εγκεφάλου του, το οποίο έχει σχεδόν ολοκληρώσει την ανάπτυξή του.

Σε αυτή τη φαινομενικά απέλπιδα προσπάθεια όμως έχει συμμάχους τη δική μας ενήλικη αντίληψη, μεθοδικότητα, πίστη και αγάπη – και όσο μοιραζόμαστε τις δικές μας δυνάμεις και ικανότητες μαζί του, δεν μπορεί παρά να τα καταφέρει!